Nga Kujtim Dashi – Në kujtim të Ramon Sanches Lizarralde/ Metropoli i Veriut, bastioni i qytetërimit, djepi i kulturës, me një natalitet të pashterrshëm superlativësh krekosës, çfarë s’bënte askund vaki, si një portë hyrëse nga Jugu nga mesi i viteve 60’ të shekullit të kaluar, kishte jevgjit ose magjypët, tashmë, si për t’u hequr cipën pexhorative e, pse jo edhe raciste të rrallëshfaqshme, u thoshin egjyptianë. (U kishin gjetur një atdhe dhe jo sidokudo, por Egjiptin).
Dikur porta hyrëse kishte qenë shumë më e dinjitetshme dhe zëmadhe; bezisteni, por atë e mbyllën heshturazi, e asfiksuan, e dergjen si vjetërsinë e së kaluemes, duke i shpronësuar dhe zëvendësuar me tregtinë socialiste, e rrëzuan përtokë dhe e shuan fare nga faqja e dheut, duke u përpëlitur të ngrenin si sfidë moderniteti (?!) një park mbi një plagë të rëndë në shpirtrat njerëzorë, pothuajse dyqind e pesëdhjetë vjet pasi qe ndërtuar bezisteni nga veziri Ibrahim Pashë Bushatlliu dhe nami i tij rronte ende anekënd Europës sikur të ishte i gjallë. Parku, ende pa u bërë i tillë, me togje-togje hedhurinash dhe me ndonjë pemë në të rrallë, ngjante si shkretëtira e Gobit, që shakaxhinjtë e qytetit e kishin plotësuar me ndonjë zëvendësim fonetik bashkëtinglloresh me emrin e së ëmës të kryetarit më të fundit të Komitetit Ekzekutiv, që kishte dhënë urdhër ta rrënonin përfundimisht, në emër të planit rregullues të qytetit (?!)
Aq zëmadh kishte qenë bezisteni si bërthamë e rëndësishme tregtare të metropolit të Veriut, sa vetëm pas pak vitesh, kur një studiues i njohur spanjoll, i cili në atdheun e vet kishte kryer një studim të gjerë e të plotë gati shterrues e pat botuar dhe një libër për bezistenët e Ballkanit, sidomos në trojet shqiptare, si në Shkodër, Prizren, Berat, Prishtinë, pa i parë asnjëherë, por përmes dokumenteve të shkëmbimeve tregtare dhe arkivave të pasura e të paeksploruara në vendet, ku kishte studiuar me zell të madh, kur iu krijua mundësia për të parë konkretisht atë monument dyqind e pesëdhjetë vjeçar, u çmerit fare që s’gjeti më as dhe një gjurmë të tij, as dhe një pllakëz përkujtimore për viktimën e ingorancës, le më ndonjë dhomë muze a ndonjë bezisten në miniaturë të improvizuar si një kujtim i rrallë shkëlqimi i një kohe të shkuar. Asnjë therror, asnjë të rënë për mbrojtjen e tij nuk paskesh patur kjo mënxyrë? –qe interesuar ta dinte spanjolli. Si e lejuan vallë, si?! Bota s’i ka këto dhe i ngre nga hiçi, ju i keni dhe i hidhni në hiç! Pikërisht, në zgafellëkujtesë, e kishte mbështetur i trishtuar edhe përkthyesi.
Me copëra të bezistenit të shkyera a të shpëtuara gjallë qenë ngritur ca shtëpi jevgish në faqen e një kodrine mbi bezistenin e dikurshëm, një lagje e vogëlth me një mbi një dritare, në të cilat s’mund të gjeje qoftë dhe një njeri të vetëm të hajrit jo të bënte ciceronin e një gjëme që kishte ngjarë pak vite më parë në sytë e tyre si hamej para se të mbërrinte spanjolli, por as t’i mblidhte dot disa mbresa a të dhëna, sa për t’ia shuar kureshtjen e përmasave të bezistenit, sidomos për mënyrën se si kishte rënë për tokë e sa kishte zgjatë kjo gjëmë. Pjesa tjetër e lagjes së jevgjëve qe ngritur thuajse njëjtësisht po mbi një faqe kodre në anën tjetër përtej urës së lumit që buronte nga liqeni më i madhi i Ballkanit. Ajo ishte më e privilegjuar se kishte patur një xhami dhe ajo qe kthyer tashmë në “ish”, si të gjitha simotrat e qytetit (edhe një me kupola prej plumbi), e rrëzuar edhe ajo përtokë. Buzë liqenit, nën xhaden që të çonte në fshatin-plazh më piktoresk të të gjithë trevës ishte thertorja e madhe dhe e vetme e qytetit, ku herë bracnonin, herë blinin me çmim gati falas asortimentin më të lirë të bagëtisë, herë-herë u falnin këmbë bagëtish deri dhe plënca lopësh të vjetra apo qeshë tepër të dhjamosura që shoqet e qytetit nuk para i preferonin, nuk përballonin mundin për larjen e tyre dhe, në liqen e lum, nuk i linte njeri t’i hidhnin. Rrisku i jevgjëve që i ngjitnin në shtëpitë e tyre dhe bënin ndonjë festëz të vogël me faqoret me raki apo dhe shtynin javën duke ngrënë veç në to, saqë prej andej patën dalë edhe shprehjet “jemi në javën e plancit shqiptar” apo “kemi hyrë në festivalin e plancit shqiptar”
Spanjolli i tha shoqëruesit, ndërkohë që ia dhuronte me autograf librin mbi bezistenët e Ballkanit, të paktën të kisha marrë një tufë me lule t’i vija diku në ndonjë cep a themel ende të pafshirë. Ju vërtet jeni shkëputur nga kampi socialist, por mbase iu kanë mbetur ende zakonet ruse, pasi në Rusi, njerëzve u dhurohen lule, numri i të cilave duhet të jetë tek, sepse me numër çift çojnë në varrim…dymijë e pesëqind dyqane bezisteni!?…
Vetëm pasi kishin pirë në këmbë aranxhata me ca shishe të trasha, se s’kishte patur gjë tjetër të ftohtë, të cilat banakieri i kishte nxjerrë nga një kazan me ujë pa asnjë copë akulli brenda, vunë re se klubi sakaq u boshatis, sikur njerëzit që ishin deri atëherë aty ulur në ca tryeza me mbulesa gjithë njolla e karrige gjysmë të thyera, t’i kishte përpirë dheu. Banakieri, një barkmadh, që dukej se argëtohej me klientët e vet, duke i thirrur ap njërit e ap tjetrit, si të ishte ndonjë titull jevgjish, – të fundit i kishte pasë mbajtur vetë enkas duke i qerasur me raki, se janë të “grupit të entuziazmit këta”, domethënë hedhin parulla e duartrokasin si klaker, kishte sqaruar përkthyesin pa e pyetur fare ky, i ngucte të ngriheshin e të shkonin “te mbledhja”. Spanjolli ishte ndjerë i afërt me ato tre-katër pijetarë si t’i kishte prej vendit të tij, nga rrethinat e Madridit. Edhe ata e lanë klubin e ikën me ngut e qejf të madh, duke e përshëndetur të huajin thuajse horazi “Hasta la vista”! Dhe spanjolli ua ktheu sakaq “Hasta la vista”! Pse e njohin spanjishten?-pyeti studiuesi. – Jo, jo është titulli i një romani të një romancieri tepër të njohur tonit, i cili ka qenë Luftëtar edhe në Luftën e Spanjës. Rron? Si nuk rron, por në mendjen e popullit se qeveria e ka bërë lanet, duke e flakur herë pas here në një kalvar vuajtjesh e mundimesh të pamerituara saqë mund të jenë të paktë ata që e dinë se është gjallë, guxoi dhe sqaroi shoqëruesi. Simpatia për Petro Markon, bëri që ta tejkalonte protokollin, po s’e vrau fort mendjen për të. E kishte bërë edhe herë të tjera me të, duke ia treguar realitetin açik, shpesh me humorin e anekdotat e panumërta. Pse s’thua se qenkesh edhe Metropolit i humorit!?- tha studiuesi, që dukej ashiqare se i pëlqenin. Po në këtë qytet të gjithë këndojnë!- shtoi përkthyesi me mburrje e nostalgji. –Ishte shok me Heminguejn, – ia bëri përkthyesi si njeriu që do ta përplotësojë figurën e atij që adhuronte. Përkthyesi ishte pedagog i spanjishtes në Universitetin e Tiranës, një autodidakt, që kishte vetëmësuar shtatë-tetë gjuhë të huaja dhe, në po kaq gjuhë përkthente lirshëm literaturë dhe ishte mjaft i kërkuar. Rrënjët i kishte në atë metropol, madje një rrugicë andej nga stadium i qytetit, ende thirrej në mbiemrin e tij të njohur, por prindërit e tij në kohën e mbretërisë kishin vajtur të punonin e banonin në kryeqytetin më të ri të Europës dhe s’qenë shkulur më që andej.
– Duket sikur është zbrazur e tërë lagjja, vetëm fëmijë, duke lozur të zë syri, – konstatoi spanjolli, pasi pak më parë lagjja ziente.
– Kemi ardhur në një kohë të papërshtatshme, – ia bëri shoqëruesi. Dhe, papritur pyetjen “Pse?” të spnjollit, sqaroi: Vendi është në një fushatë elektorale, madje sot këtu në një sallë të madhe, ka ardhur kandidati për deputet…
– I 99.99 përqindshit,- ironizoi spanjolli, pasi në mes tyre tashmë ishte hedhur ura e sigurtë e komunikimit dhe besimit reciprok.
– Pikërisht, por veprimtaritë ne i bëjmë në rregull, shumë korrekte, demokratike…
– E cilin paskan kandidat të 99.99 përqindshit lagjja e jevgjëve?
Përkthyesi ngurroi një copë herë dhe, më pas i tha:
– Zëvendëskryeministri dhe minstri i mbrojtjes, B.B.
– Edhe ky në Spanjë?
– Ç’ne, – ia bëri përkthyesi. – Kur atje mbytej Republika ky rregullonte qepenat e dyqaneve në kryeqytetin tonë. Dhe të tim eti?
– Tregtar?
– Jo, jo menxher babai te një tregtar nga ky qytet, por që ushtronte aktivitetin e vet në Tiranë, në rrugën më moderne të kohës, që i kishin dhënë emrin e Mbretit. Këtu në bezisten, im atë, atëbotë dhjetë vjeç, si jetim çirak, nisi të marrë mësimet e para të tregtisë…Pastaj vajtën në kryeqytet, ku linda unë…
– Zëvendëskryeministri dhe minstri i mbrojtjes, B.B. kandidon në një lagje jevgjish?! Numri dy i qeverisë do të shpalosë para tyre programin e Qeverisë për mbrojtjen?! –u çmerit spanjolli si për të dashur t’i përmbahej interesimit të tij të papritur dhe t’ia frenonte kujtimet shoqëruesit të vet nostalgjik e erudit, i cili i kishte dhuruar romanin “Komisionin e festës” në frëngjisht të Ismail Kadaresë, pa emër përkthyesi në frontespic.
– Vota është e barabartë si këtu, si në zemër të kryeqytetit a në Akademinë Ushtarake, -ndërhyri përkthyesi me takt pasi u ndje i fyer nga shpërfillja e, pse jo, dhe racizmi i mikut.
– Ok, por sidoqoftë!-gati mërmëriti spanjolli. Si pa e kuptuar i ishin qasë sallës kur mbahej takimi elektoral. Pak më tutje ishte zyra postare e lagjes.
– Mund të asistoj për pak kohë? Më intereson. S’dua ta humb këtë rast. Jam që jam, të shoh një 99.99 përqindsh shqiptar ia bëri spanjolli duke nënqeshur…
– Si rregull, nuk lejohet, por do t’u them rojave se je një shok marksist-leninist nga Spanja. Se mos do të dijnë të dallojnë Sanchesin, përkthyesin e veprave të Udhëheqësit tonë në një shtëpi botuese shtetërore e folësin e spanjishtes në radion kombëtare me ty. Sanches ai, Sanches ti. Kështu e ke në pasaportë apo jo?
– Të lutem, se mos kërkojnë t’u flas, në qoftë se e marrin vesh se jam nga partitë marksiste-leniniste motra, si mbështetje – iu lut spanjolli duke nënqeshur sërish. Apo nuk iu ngjaj dhe nga lëkura!..,
Hynë në sallë dhe u ulën në karriget e fundit të saj, në kohën kur kandidati për deputet po fliste gjithë pathos për sukseset madhështore të arritura në tërësi dhe, sidomos në fushën e mbrojtjes: topat, tanket, avionët, grykat e zjarrit, mbrojtja kundërajrore, bunkerët, gjithë populli ushtar… Ne kemi ministri mbrojtje dhe jo lufte! – i vuri në spikamë përkthyesi mikut spanjoll. Historia nuk njeh qoftë dhe një rast të vetëm që ne të kemi sulmuar ndokënd. Përkthyesi s’bënte përkthim simultan por bënte herë pas herë përmbledhje ose një rezyme të shkurtër të asaj ç’ ka kumtonte kandidati. Spanjollit i bëri përshtypje varfëria e tejskajshme e njerëzve në sallë, fytyrat e tyre të rëgjuara dhe, sytë I mbetën te njëri në panel i bardhë fare, i cili herë-herë dukej sikur i kthente shpinën kandidatit dhe ndërkohë bënte sikur rrihte shuplakë për të nxitur entuziazmin te pjesëmarrësit. Ajo që e habiti më shumë ishte përqëndrimi i rrallë dhe vëmendja e madhe që i kishin kushtuar kandidatit 99.99 përqindsh, gjoja se i kuptonin gjithçka thoshte ai ngeshëm. Një çast pyeti veten përse kolegu shqiptar kishte zgjedhur pikërisht “Komisionin e festës” të Kadaresë, për t’ia dhuruar, të cilin e kishte lexuar me një frymë një natë më parë në hotel “Rozafa”. Mos vallë sikur do ta paralajmëronte në kontekstin e romanit se rradhën e skartimit e kishte zëvendëskryeministri dhe ministri i mbrojtjes?! Ndaj e kishin kandiduar në periferi të Metropolit periferik të Veriut?!
Nuk guxoi t’ia tregonte këtë aludim.
Në sallë kishte rënë një heshtje si prej varri. Me sa duket ishte koha, kur do të ngriheshin njëri pas tjetrit të përgatiturit për t’u solidarizuar më kandidatin 99.99 përqindsh, kur befas u hap pakëz dera e sallës dhe, një djalosh jevg i pashëm si një Raxh Kapur që ishte në modë në atë kohë, futi kokën brenda dhe thirrmoi sa mundi:
– Kanë dalë planca!…
Një nga rojat e sigurisë e shtyu fort dhe ia mbylli derën në turi, por Raxh Kapuri i lagjes matanë urës mbi thertoren e vetme e të madhe të qytetit, bëri si bëri dhe s’vonoi shumë, e shtyu prapë derën dhe thirrmoi sërish:
– Kanë dalë planca!
As vërshim, as shpërthim dhe as sado ta vrasësh mendjen, për të gjetur një mori sinonimesh të tjera, qoftë edhe me sintagma, absolutisht asnjë, s’mund ta shprehnin e ta jepnin të plotë atë shpërthim njerëzor që ndodhi në ato minuta brenda sallës. Një llavë e zezë sikur të kishte dalë nga katakombet e Parisit, gjeti disa shtegdalje të rrufeshme për në derën e jashtme. Sikur të mos ishte thirrmuar “Kanë dalë planca”, por tërmet, tërmet pasi kush e kush më parë të kapte derën e të fluturonte jashtë, të shtynte, të shtypte herë njërin e tjetrin e të shpëtonte kokën e vet, sikur i ka sulmuar ndonjë dem, mendoi spanjolli, mjaftonte që të mbërrinte më i pari te dyqani i mishit, ku sapo ishin shkarkuar plëncat nga thertorja matanë urës. Përkthyesi dëgjoi dikë që thoshte se të gjithë atë sasi plëncash e kishte pasë porositur e likujduar vetë kandidati për deputet, ose siç tha miku nga Spanja 99.99 përqindshi, por defekti u dha aty ku nuk e kishin parashikuar; lajmimi u bë tepër para kohe, i pansinkronizuar me panelin, si një akt i pastër sabotazhi elektoral…
– Ç’patën kështu që ia zbrazen sallën kandidatit?- pyeti spanjolli i hutuar, duke çelur një shteg që të mos e merrte edhe atë përpara turma.
Përkthyesi ia përktheu besnikërisht thirrmën dhe nënqeshi.
– E kanë specialitet të tyre?
– Ç’specialitet, i dashur Ramon, është ushqimi bazë dhe më i lirë për ta, tërë jetën kështu.
Më kot priten rikthimin e njerëzve në sallë. Nga jashtë vinin zhurma, shamatosje, hare fukarenjsh…
Kandidati 99.99 përqindsh pa ç’pa dhe, pasi u konsultua një copë herë më panelin a presediumin e takimit elektoral, u ngrit si nja njëqind e tridhjetë kg burrë dhe doli jashtë në një sheshpushim të vogël prej nga zbrisje poshtë me shkallë i ndjekur nga pas nga shpura e tij laramane. Te dera i tha njërit prej organizatorëve të takimit elektoral: Di gjë, kush ma dhjeu kështu në këtë farë feje takimin?! Pse u lajmuan para kohe? Kush ma bëri, kush? Mos kij merak, shoku ministër, se do të merremi ne tani mirë me Kolin e Dijes, është i dymbdhjeti fëmijë i nënës heroinë, Dijes së Refatit, të vetmit partizan që pati lagjja jonë, por ç’e do iu ka dalë doret, vagabondi…Sikur e ka mësuar kush?! Si nënë heroinë, sipas ligjit, i kemi dhënë edhe lopën, që i takon në shtëpi, pa. Kemi pesë si ajo që kanë përfituar lopën, nga dymbëdhjetë fëmijë… Mosmirënjohësit!… Na falni, shoku zëvendëskryeministër dhe ministër i mbrojtjes popullore! Herën tjetër kur të vini do të hanë ma fenë e t’et planca. Vetë ia hoqën rriskun vetes! Tani në rresht për një si delet, do të votojnë për ju!…
Në “Fshatin e Paqes”, 2003, vjeshtë, Shkodër.